Αφροδίτη

I

Η θεά του έρωτα στην αρχαία ελληνική μυθολογία. Συμβόλιζε το ένστικτο και τη ζωική δύναμη της αναπαραγωγής και της γονιμότητας. Ο Ησίοδος, στη Θεογονία, την παρουσιάζει να γεννιέται από τους αφρούς των κυμάτων, ύστερα από τη γονιμοποίηση του θαλάσσιου νερού με σταλαγματιές του αίματος του θεού Ουρανού, που τον τραυμάτισε καίρια ο Κρόνος. Άλλη εκδοχή την παρουσιάζει κόρη του Δία και της Διώνης.

Σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή, μόλις η Α. αναδύθηκε από τα κύματα (από αυτό προέρχεται και το επίθετό της Αναδυόμενη), την πήρε ο Ζέφυρος και την οδήγησε στα Κύθηρα κι από κει στην Κύπρο, όπου, όπως και στη Ρόδο, λατρευόταν με ιδιαίτερη έμφαση. Στην Κύπρο την υποδέχτηκαν οι Ώρες (εποχές του έτους) και την οδήγησαν -ντυμένη και στολισμένη- στους άλλους αθάνατους θεούς.

Στον 4o αι. π.Χ. η ελληνική σκέψη διαχωρίζει την Α. σε δύο υποστάσεις (Πλάτων): την Ουρανία Αφροδίτη, προσωποποίηση του αγνού έρωτα, κόρη του Ουρανού, και την Πάνδημο Αφροδίτη (κόρη της Διώνης), θεότητα του αγοραίου έρωτα. Η ερμηνεία αυτή ωστόσο είναι άγνωστη στους παλαιότερους μύθους, κατά τους οποίους η Α. ήταν θεά όχι μόνο του έρωτα και της γονιμότητας, αλλά και της ανθισμένης φύσης (Άνθεια).

Η θεά αυτή, το σύμβολο του γυναικείου κάλλους, παντρεύτηκε τον χωλό Ήφαιστο, συγκινήθηκε όμως από τον Άρη και στον Όμηρο αναφέρεται το τέχνασμα του Ήφαιστου, που αποκάλυψε στους άλλους αθάνατους τη σχέση του μυστικού ζεύγους. Από την ένωση της Α. με τον Άρη γεννήθηκαν ο Έρως, ο Αντέρως, ο Δείμος (Τρόμος), ο Φόβος και η Αρμονία, η οποία παντρεύτηκε τον μυθικό βασιλιά της Θήβας Κάδμο.

Η Α. αγάπησε τον Άδωνι, έναν ωραιότατο νέο, που σύμφωνα με τη θέληση του Δία θα έμενε ένα τρίτο του έτους με την Περσεφόνη, ένα τρίτο με την A., που τον περιμάζεψε όταν η μητέρα του η Μύρρα μεταμορφώθηκε σε δέντρο, και το άλλο τρίτο όπου αυτός ήθελε. Ο Άδωνις έμενε θεληματικά τα δύο τρίτα του χρόνου με την Α., ώσπου βρήκε κακό τέλος από έναν αγριόχοιρο, που, όπως πίστευαν, τον έστειλε από ζηλοτυπία ο Άρης. Ο συνδυασμός του Άδωνι με την A. ήταν φυσικός, αφού εκείνος θεωρούταν το σύμβολο της άνθησης και του μαρασμού της βλάστησης, δηλαδή της ζωής και του θανάτου.

Άλλος έρωτας της Α. ήταν ο Αγχίσης, στην Ίδα της Τρωάδας. Από αυτόν απέκτησε τον Αινεία, τον ιδρυτή της Ρώμης.

Επειδή γεννήθηκε στη θάλασσα, η Α. θεωρούταν προστάτιδα των ναυτικών (Ποντία ή Πελαγία). Ως θεά της ομορφιάς την περιστοιχίζουν οι Χάριτες και οι Ώρες. Ως θεά του έρωτα συνοδεύεται από τον μικρό θεό με το τόξο, που τα βέλη του κατευθύνονται με τη δική της δύναμη, για να πληγώσει όσους η θεά θέλει να τιμωρήσει ή να κακομεταχειριστεί. Την Α. επικαλούνται στους γάμους και είναι επίσης η θεότητα που προστατεύει τις εταίρες.

Η Α. είναι προελληνική θεότητα ανατολικής προέλευσης και από αυτήν την πλευρά διατηρήθηκε ο τύπος της γυμνής γυναίκας, ο οποίος παραστάθηκε πολλές φορές στην αρχαία τέχνη. Η προστασία της θεάς μπορεί να γίνει επικίνδυνη για τους θνητούς. Παρά την εύνοια υπέρ των Τρώων δεν μπόρεσε να σώσει ούτε τον Πάρι από τον θάνατο, ούτε την πόλη από την καταστροφή. Βοήθησε όμως τον Αινεία να σώσει τον πατέρα του Αγχίση και να μεταφέρει τους εφέστιους θεούς του και να βρει αλλού καταφύγιο. Γι’ αυτό η Αφροδίτη θεωρείται προστάτιδα της Ρώμης, με την ονομασία Venus.

Η μορφή της Α. ενέπνευσε τους Έλληνες καλλιτέχνες να την παραστήσουν σε διάφορους τύπους, διαφορετικούς σε κάθε εποχή. Περίφημο ήταν το άγαλμα της Ουρανίας Α., δημιούργημα του Φειδία, όπως και η έξοχη παράστασή της με τη Διώνη στο ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα. Ο Φειδίας τής είχε σμιλεύσει χρυσελεφάντινο άγαλμα στην Ήλιδα και ο μαθητής του Αλκαμένης φιλοτέχνησε την Α. εν Κήποις. Ονομαστό ήταν επίσης και το άγαλμα του Καλλίμαχου.

«Αφροδίτη, Πάνας και Έρωτας», άγαλμα του 1ου αι. π.Χ., που βρέθηκε το 1904 στη Δήλο, στο σπίτι των Ποσειδονιαστών της Βηρυτού (Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα· φωτ. Ι. Ντεκόπουλου).

Η «Γέννηση της Αφροδίτης», ανάγλυφο του 5ου αι. π.Χ. (Εθνικό Μουσείο, Ρώμη· φωτ. Giorni).

Η λατρεία της Αφροδίτης ήταν πολύ διαδεδομένη και στους Ρωμαίους, εκεί με το όνομα Venus. Στη φωτογραφία άγαλμα που απεικονίζει τη θεά (Εθνικό Μουσείο, Νάπολη Ιταλίας).

II

(Αστρον.). Δεύτερος πλανήτης του ηλιακού συστήματος κατά σειρά απόστασης από τον Ήλιο. Λάμπει με έντονο λευκοκίτρινο φως κατά τη δύση ή πριν από την αυγή. Στο μέγιστο της λαμπρότητάς της παρουσιάζει μέγεθος -4,6. Είναι το μόνο ουράνιο σώμα, μετά τον Ήλιο και τη Σελήνη, που μπορεί να παρατηρήσει κανείς την ημέρα με γυμνό μάτι και το οποίο τη νύχτα παράγει ευδιάκριτη σκιά.

Με βάση τις αντίστοιχες διαστάσεις της Γης, η Α. έχει διάμετρο περίπου 1 (12.320 χλμ.), επιφάνεια 0,98, όγκο 0,97, μάζα 0,83 (1/404.000 του Ήλιου), πυκνότητα 0,9 (4,7 ως προς το νερό) και βαρύτητα 0,85.

Δεν έχει διαπιστωθεί πλάτυνση στους πόλους και ούτε είναι γνωστό αν υπάρχουν δορυφόροι. Το άλβεδο της Α. (0,58) είναι το ανώτερο που έχει παρατηρηθεί σε ολόκληρο το ηλιακό σύστημα και αποτελεί ένδειξη ότι υπάρχει πυκνό στρώμα ατμόσφαιρας. Η ταχύτητα διαφυγής στην επιφάνεια ανέρχεται σε 10 χλμ. /δευτ. Από τον Ήλιο απέχει κατά μέσο όρο γύρω στα 108 εκατομμύρια χλμ. Ο χρόνος της περιφοράς της γύρω από τον Ήλιο είναι 224 ημέρες, 16 ώρες και 49 λεπτά και η τροχιακή της ταχύτητα 34,7 χλμ. /δευτ. Σε σύγκριση προς όλους τους άλλους πλανήτες, η τροχιά της Α. πλησιάζει περισσότερο προς τον κύκλο: έχει εκκεντρότητα 0,0068.

Επειδή η τροχιά της είναι εσωτερική ως προς την τροχιά της Γης, η Α. εμφανίζεται πάντοτε κοντά στον Ήλιο (μέγιστη αποχή 47°) και γι’ αυτό φαίνεται στον ουρανό μόνο το βράδυ ή το πρωί, κυρίως για λίγες ώρες. Η Α. σπάνια περνά μπροστά από τον ηλιακό δίσκο και διαγράφει κύκλο, ο οποίος παρουσιάζει τέσσερις άνισες περιόδους: 8 έτη, 121,5 έτη, 8 έτη και 105,5 έτη. Το φαινόμενο αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να υπολογίσουμε την απόσταση Γης-Ηλίου. Οι προσεχείς διαβάσεις θα γίνουν στις 7 Ιουνίου του 2004 και στις 5 Ιουνίου του 2012. Η απόσταση της Α. από τη Γη είναι μεταβλητή και εξαρτάται από τις θέσεις των δύο πλανητών επί των τροχιών τους. Η απόσταση αυτή μειώνεται στα 40 εκατομμύρια χλμ. κατά τις κάτω συζυγίες και αυξάνεται στα 260 εκατομμύρια χλμ. κατά τις άνω συζυγίες. Το γεγονός αυτό έχει συνέπεια να παρουσιάζει η Α. σημαντική διαφορά μεγέθους κατά τις διάφορες εποχές της παρατήρησής της. Κατά μια ατυχή σύμπτωση, η Α., όταν βρίσκεται στο πλησιέστερο προς τη Γη σημείο, στρέφει προς αυτήν τη σκοτεινή της όψη· αντίθετα, στην πλήρη ένταση της φεγγοβολίας της, βρίσκεται στο απώτερο σημείο από τη Γη. Η Α. παρουσιάζει φάσεις φωτισμού ανάλογες με τη Σελήνη και λόγω των συνδυασμένων κινήσεων της Α. και της Γης πάνω στις τροχιές τους, οι φάσεις επαναλαμβάνονται οι αυτές κάθε 585 ημέρες.

Η αδυναμία προσδιορισμού του χρόνου περιστροφής με απευθείας παρατήρηση στοιχείων καλά καθορισμένων πάνω στην επιφάνεια της Α., η οποία είναι συνεχώς σκεπασμένη από νέφη, υποχρέωσε τους επιστήμονες να χρησιμοποιήσουν έμμεσους προσδιορισμούς, οι οποίοι όμως πολλές φορές έχουν αποδειχτεί πολύ εσφαλμένοι. Επικρατεί η υπόθεση του Σκιαπαρέλι, κατά την οποία η Α. παρουσιάζει πάντοτε την ίδια όψη προς τον Ήλιο και συνεπώς ο χρόνος περιστροφής αντιστοιχεί προς τον χρόνο της περιφοράς. Ο πολικός άξονας της Α. έχει κλίση 55° σε σχέση προς το επίπεδο της τροχιάς.

Η Α. περιβάλλεται από πυκνή, ταραγμένη ατμόσφαιρα και τόσο σημαντικού πάχους, ώστε να κρύβει τελείως την επιφάνεια του πλανήτη. Είναι γεμάτη νέφη, αδιαφανής στο φως οποιουδήποτε μήκους κύματος και περιέχει σε αιώρηση λευκά σωμάτια (ίσως παγοκρυστάλλους). Το φάσμα αντιστοιχεί προς το φάσμα του ηλιακού φωτός, γεγονός που υποδείχνει ότι ο πλανήτης δεν εκπέμπει δικό του φως. Η ατμόσφαιρα εμφανίζεται ως φωτοστέφανος όταν η Α. περνά μπροστά από τον Ήλιο. Στις περιπτώσεις αυτές φαίνονται κάποτε και οι φωσφορισμοί στο σκοτεινό μέρος του δίσκου, οι οποίοι θεωρούνταν πολικό σέλας.

Μετά τις πληροφορίες που μετέδωσε ο εξερευνητικός δορυφόρος Μάρινερ ΙΙ, ο οποίος εκτοξεύτηκε προς την Α. στις 27 Αυγούστου του 1962 σε απόσταση 34.838 χλμ. από τον πλανήτη, μερικά από τα στοιχεία που έχουν εξακριβωθεί έχουν υποστεί τροποποιήσεις, ενώ άλλα νέα στοιχεία έχουν προστεθεί στα ήδη γνωστά. Ο Μάρινερ, στο διάστημα των 42 λεπτών που παρέμεινε κοντά στην Α., εκτέλεσε τρεις πλήρεις σειρές από πέντε παρατηρήσεις η καθεμία. Τα όργανα κατέγραψαν τα εξής: η θερμοκρασία στην επιφάνεια του πλανήτη ανέρχεται σε 475°C (αντί των 315°C που διαπιστώθηκαν από τη Γη με φασματοσκοπικές παρατηρήσεις), στα μέσα στρώματα των νεφών -35°C και έξω από τα νέφη -50°C. Καμία αξιόλογη διαφορά θερμοκρασίας δεν διαπιστώθηκε ανάμεσα στις εκτεθειμένες στον Ήλιο ζώνες και στις μη εκτεθειμένες ζώνες. Αυτό μας κάνει να υποθέσουμε ότι η πυκνή της ατμόσφαιρα δημιουργεί κυκλοφορία μεγάλων ποσοτήτων θερμότητας.

Απεναντίας εξακριβώθηκε μέσα στη στρώση των νεφών μια ζώνη 10°C περίπου ψυχρότερη από τις προσκείμενες ζώνες. Έγινε η σκέψη ότι οφείλεται σε νέφη περισσότερο πυκνά και αδιαφανή ή σε άγνωστες λεπτομέρειες της επιφάνειας του πλανήτη που είναι απρόσιτες στην άμεση όραση.

Η ατμόσφαιρα, κατά 100 φορές πυκνότερη από την ατμόσφαιρα της Γης, αρχίζει από τα 72 χλμ. πάνω από την Α. και επεκτείνεται μέχρι πάχους περίπου 96 χλμ. Αποτελείται από συμπυκνωμένους υδρογονάνθρακες (κατά ένα μέρος σε υγρή και κατά το άλλο σε στερεή κατάσταση) που μπορούν να παραβληθούν με ένα είδος smog (αιθαλομίχλης).

Δεν υπάρχει στην Α. ιονοσφαιρική στιβάδα κατάφορτη από ηλεκτρόνια κάτω από μεγάλη πυκνότητα, όπως υποστήριζαν μερικοί, ούτε σημειώθηκε αύξηση μαγνητικών δυνάμεών σε σχέση με αυτές που είχαν παρατηρηθεί στο ενδοπλανητικό διάστημα.

Ακολούθησαν άλλες 16 αμερικανικές και σοβιετικές αποστολές. Τον Μάιο του 1991, το διαστημόπλοιο Μαγγελάνος συμπλήρωσε τις γνώσεις μας για τη σύσταση και την επιφάνεια της Α. Η χαρτογράφηση της επιφάνειάς της αποκάλυψε ένα κύριο ηπειρωτικό σχηματισμό και έναν μικρότερο προς τον βόρειο πόλο του πλανήτη. Επίσης, προσδιορίστηκε η ηλικία της Α. στα 800 εκατ. χρόνια, από τους κρατήρες. Νωρίτερα, είχε επιβεβαιωθεί η παρουσία διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρά της.

Με την ίδια ονομασία (Venus) υπάρχει αστεροειδής που επισημάνθηκε στις 24 Σεπτεμβρίου 1935. Το αστρικό φωτογραφικό του μέγεθος στη μέση αντίθεσή του είναι 15,8 και σε απόσταση μιας αστρονομικής μονάδας από τη Γη και 11,8 από τον Ήλιο.

Φωτογραφία όψης του πλανήτη Αφροδίτη από δορυφόρο της ΝΑΣΑ, στις 21 Μαρτίου 1995 (φωτ. ΝΑSA)

Σχέσεις μεταξύ των τροχιών της Γης και της Αφροδίτης: μεταξύ της πάνω συζυγίας (Α.Σ.) και της μεγίστης αποχής (Α) μεσολαβούν 221 ημέρες· μεταξύ της μεγίστης αποχής και της κάτω συζυγίας (Κ.Σ.) μεσολαβούν 71 ημέρες.

Η όψη της Αφροδίτης και η σύγκριση των διαστάσεών της με τις διαστάσεις της Γης.

* * *

η (AM Ἀφροδίτη)

1. η θεά της ομορφιάς και του έρωτα, κόρη του Δία και της Διώνης

2. ο πλανήτης Αφροδίτη

αρχ.

1. η ερωτική απόλαυση

2. ομορφιά, χάρη

3. οποιαδήποτε έντονη επιθυμία.